Photo’s by Dick Boschloo
Samen op weg naar een democratisch Voedselsysteem
Terugblik Voedsel Anders Conferentie 10 en 11 juni 2022 –
Op 10 en 11 juni was het eindelijk zover: de 3e Voedsel Anders Conferentie. We waren in Wageningen met in totaal zo’n 400 mensen “Samen op weg naar een democratisch voedselsysteem”. In meer dan 50 verschillende workshops ontmoetten mensen elkaar en deelden ze kennis over de vraag hoe agro-ecologie in Nederland nu eindelijk de plek kan krijgen die ze verdient, hoe voedselsoevereiniteit er in de praktijk uit ziet, hoe we solidair kunnen zijn met het mondiale Zuiden en wat nodig is voor een rechtvaardig en duurzaam handels- en landbouwbeleid.
Bekijk het programmaboekje hier
Verschillende sprekers inspireerden ons tijdens het plenaire programma
Arthur Mol, rector magnificus van de WUR ziet over een aantal punten in de landbouwtransitie al consensus: bijvoorbeeld om minder dierlijke eiwitten te gebruiken, het belang van de bodem en om toe te gaan naar regionale voedselsystemen. De initiatieven die zich verbinden in Voedsel Anders ziet hij als voorlopers en inspiratie voor de toekomst en hij heet ons van harte welkom bij de WUR.
Photo’s by Dick Boschloo
Jaap Tielbeke, van de Groene Amsterdammer vertelde daarna waarom een beter milieu niet bij jezelf begint, maar een systeem-vraagstuk is. Om dat systeem te veranderen moeten we ons ook als collectief laten horen en verantwoordelijken van het klimaatprobleem tot verantwoording roepen. De klimaatrechtszaak tegen de staat Nederland is zo’n voorbeeld en er zal meer volgen om de overheid aan te spreken als hoeder van de collectieve hulpbronnen. Roos Saat vertelt hoe Extinction Rebellion daaraan werkt voor de landbouw, met acties gericht op de grootverdieners die het huidige destructieve landbouwsysteem in stand houden. John Arink, biologisch-dynamisch melkveehouder uit de Achterhoek en betrokken bij Caring Farmers, laat weten hoe het huidige landbouwmodel desastreus voor de boeren is geweest. Hij heeft op zijn bedrijf voor gekozen om niet afhankelijk te zijn van de agribusiness. Ze voeden de koeien van eigen land en regelen hun eigen afzet. De transitie die de landbouw moet maken is grotendeels een energietransitie. (Hij verwijst naar Meino Smit, die uitrekende dat een boer in de jaren 50 meer kiloJoules opleverde dan een boer rond 2010). Alies Fernhout van voedselpark Amsterdam liet horen hoe belangrijk het lokale politieke werk is: ‘burgers zijn veel verder dan politici’. Politici hebben de grond verkwanseld aan de markt, waardoor Amsterdam nu voor een blokkendoos kiest in plaats van voor biologische voedselproductie op eigen grond. Anna Wissman, Food Policy Council Movement, and ILS researcher uit Duitsland vertelt hoe belangrijk het is om als voedselbeweging ook de framing te veranderen. Wij, boeren, activisten en consumenten zouden om serieus voedselbeleid moeten vragen in plaats van dit aan de markt over te laten:we zijn immers burgers en niet alleen consumenten. Voedselbeleid gaat niet alleen over de landbouw, maar is overkoepelend en gaat over onze cultuur, het sociale systeem en hoe we leven.
Photo’s by Dick Boschloo
Na deze inzichten over systeemverandering en het belang van collectieve kracht deelden Béatrice Gorez, (Coalition for Fair Fisheries Arrangements) en Edie Mukiibi ( Slow Food Uganda en VP Slow Food International’) hun visie op wat er nodig is voor een democratischer en dekoloniaal voedselsysteem. Zij lieten zien hoe desastreus de Westerse manier van visserij en handel is voor het voedselsysteem in het mondiale Zuiden en zelfontplooiing. Kleinschalige visserij in Afrika is een belangrijke voedselbron voor de lokale bevolking, maar wordt steeds verder teruggedrongen door de grote industriële visserij. Dit leidt er onder andere toe dat gekweekte zalm uit Noorwegen wordt gevoed met Afrikaans vismeel, waarbij 10 kilo Afrikaans voedsel wordt omgezet in 1 kilo zalm. Eén boodschap is om te stoppen met het consumeren van deze vis.
Beiden wijzen erop dat ons huidige voedselsysteem nog steeds gebaseerd is op koloniale structuren. Vóór de kolonisatie was er geen honger. De plantagelandbouw en ‘vrij’handel leidt er nog steeds toe dat boeren in Afrika en de rest van de wereld nu voedsel produceren voor grote bedrijven en niet meer voor hun eigen gemeenschap. Edie werkt daarom met Slow Food aan het creëren van veerkrachtige lokale gemeenschappen door schooltuinen en gemeenschapstuinen te starten (10.000 gardens). Daarnaast ondersteunt Slow Food deze gemeenschappen om politieke invloed te krijgen. Zodat toegang tot grond en water vrij is voor de lokale gemeenschappen en land-grabbing tegengegaan kan worden. Daarnaast zijn rechtvaardige handelsverdragen belangrijk. Op de vraag hoe de Nederlandse Voedselbeweging deze organisaties kan steunen is het antwoord van Béatrice dat we bijvoorbeeld invloed uit kunnen oefenen op rechtvaardige bilaterale afspraken tussen Nederland en de EU, en Zuidelijke landen. Edie benadrukte ook dat het belangrijk is allianties te sluiten tussen Noord en Zuid, als voedselbeweging, bijvoorbeeld via Slow Food Nederland. Daarnaast moeten we manieren verzinnen om te zorgen dat de Afrikaanse stem ook in Europa gehoord wordt door samen te lobbyen voor een democratisch en rechtvaardig systeem.
Photo’s by Dick Boschloo
Op zaterdag startte de 2e dag van de conferentie met de Grondrede, een meeslepende Friese creatie over onze relatie met de Aarde. Daarna ging Veerle Slegers (Voedsel Anders) in gesprek met Dee Woods uit Londen betrokken bij Food Ethics Council en Granville Community Kitchen. Dee Woods is een gepassioneerd kok en gemeenschapsbouwer en maakt zich al jaren sterk voor goed voedsel voor iedereen in een inclusief voedselsysteem. Ze liet ons allemaal voelen hoe bevoorrecht we vaak zijn. Hoe het is om vanaf kleins af aan als ‘anders’ gezien te worden en hoe ons systeem mensen tot op de dag van vandaag uitsluit en uitbuit. Hoe armoede werkt en dat witte mensen toch echt een minderheid zijn op deze wereld – maar daar vaak zelf niet bij stil staan. Samen op weg naar een democratisch voedselsysteem gaat in essentie over de vraag hoe we ons in solidariteit vrij maken van de ketenen. We moeten dus samenwerken om het systeem inclusief te maken en de verbinding tussen mensen centraal stellen: we zijn verbonden aan elkaar. Ze liet zien dat transitie ook gepaard gaat met emotie: verdriet en woede over waar we nu staan. En dat transitie van het systeem ook als persoonlijk verwerkingsproces is: vrij komen van het trauma en van de vele manieren waarop we ontmenselijkt zijn. Beseffen dat we één zijn en met de mensen om ons heen, geworteld in onze gemeenschap samen stappen zetten waarvan we weten dat ze gedaan moeten worden.
Slotpodium: samen verder werken aan een democratisch voedselsysteem
Photo’s by Dick Boschloo
Op het slotpodium van de conferentie is door een groot aantal partijen het commitment uitgesproken om samen te (blijven) werken aan een duurzaam en democratisch voedselsysteem.
Het vernieuwde Voedsel Anders Manifest maakt duidelijk wat voor voedselsysteem we willen. Er staan al heel veel organisaties onder. We willen: rechtvaardige en duurzame voedselsystemen gegrond in de regio, en voor ons betekent dat:
- verantwoord beheer van bodems, landschap, biodiversiteit en water hier en elders
- eerlijke prijzen en autonomie voor boeren en vissers
- gezond voedsel voor iedereen
- toegang tot land voor agroecologie; toegang tot water voor lokale vissers
- verbinding herstellen met de omgeving en met elkaar
- voedselsoevereiniteit binnen het handels- en landbouw, en visserijbeleid
- iedereen een stem in het voedselsysteem
- regionale systemen; – gemeenschappen
Boeren perspectief bieden
Om goed te kunnen boeren is perspectief nodig. Een aantal (vertegenwoordigers) vertelt wat zij op de agenda hebben staan om te komen tot dit perspectief:
Photo’s by Dick Boschloo
Klarien Klingen (Boer en Federatie van Agro-ecologische boeren): “Agro-ecologische boeren en burgers weten dat ze bestaande machtsstructuren moeten uitdagen terwijl ze alternatieven moeten bouwen. Ze weten dat een solidaire vergoeding belangrijk is, dat grond uit de markt moet en in de commons. Dat biodiversiteit, bodem, dier en mens centraal staan. Daarom werken we samen met actiegroepen zoals Extinction Rebellion en Greenpeace, omdat we weten dat we elkaar nodig hebben”.
Willem Lageweg (Transitiecoalitie Voedsel en Boerenraad): “ Wij hebben met een heleboel organisaties de twee verantwoordelijke ministers Staghouwer en Van der Wal én de Tweede Kamer opgeroepen om boeren perspectief te bieden voor de lange termijn en hen vertrouwen en ruimte te geven voor een eigen transitie. We willen samen met betrouwbare partijen een programma maken waar tussenruimte is. Ruimte om na te denken over, en een perspectief voor de lange termijn te ontwikkelen voor boeren die klem zitten, die niet weten hoe, last hebben van groepsdruk, familie die niet meewerkt, zich geïntimideerd voelen en die door toeleveranciers de verkeerde kant worden uitgepraat. We vragen de overheid om middelen te geven aan dit programma, zodat de verduurzaming op grotere schaal plaats kan vinden”.
Willem en Klarien bevelen ons samen aan om het nieuwe boek van Meino Smit te lezen: “Naar een duurzame landbouw in 2040, een nieuw perspectief”. Hierin wordt aan de kaak gesteld dat ons huidige landbouwsysteem meer energie gebruikt dan eruit komt en wordt beschreven hoe we dan wèl op een volhoudbare manier voedsel kunnen produceren.
Guus Geurts (Landbouwcoalitie voor Rechtvaardige Handel): “de Landbouwcoalitie is een samenwerkingsverband tussen boeren- en maatschappelijke landbouworganisaties: Agractie, BD-Vereniging, DDB, NAV, NMV en Platform Aarde, Boer, Consument. Als boeren weer een eerlijke prijs krijgen voor hun product, dan is het veel makkelijker om aan hogere milieu- en dierenwelzijnseisen te voldoen. Een drastisch ander EU handels- en landbouwbeleid is daarom cruciaal. In feite zijn de koloniale legers uit het verleden vervangen door de huidige vrijhandelsverdragen, met hetzelfde doel: toegang tot nieuwe hulpbronnen en nieuwe markten.
Het neoliberale beleid sinds de jaren ’80 maakt dat boeren steeds meer voor wereldmarktprijzen produceren, het afschaffen van de melkquota daar bovenop was een grote vergissing. Als je dat herstelt, kun je het GLB geld nuttiger inzetten in groene maatschappelijke diensten en zullen er veel meer boeren mee kunnen doen aan de benodigde transitie. Dus: gebruik het stikstofgeld vooral voor een extensivering, zodat er zoveel mogelijk familiebedrijven over blijven.“
Wat is onze uitvoeringsagenda?
Herstel van verbinding aan de basis
Keer op keer kwam het belang van de verbinding met de basis terug in de workshops: een gezonde bodem is de basis van onze eigen gezondheid, maar de basis ligt ook in onze eigen omgeving: onze gemeenschap. Dáár – met de mensen om ons heen – vinden we de kracht om te strijden tegen onrecht. Hier is ook de bedding om op persoonlijk en collectief niveau te leren omgaan met verandering: privileges loslaten, omgaan met schaamte en schuld en vrij worden van patriarchaal denken. We zijn allemaal deel van de oplossing – op onze eigen plek en eigen manier. Samen kunnen we de moed en de kracht bij elkaar brengen onze cultuur en onze instituties te hervormen.
Eerste punt op de uitvoeringsagenda aan alle deelnemers is dan ook om vooral te blijven doen wat je al doet, en daar trots op te zijn. Er gebeurt al zoveel en op zoveel plekken! Dat moeten we vooral volhouden en daarnaast meer samen ons geluid laten doorklinken, zodat beleid aangepast wordt in de goede richting.
De komende weken zullen steeds meer verslagen van workshops op onze website verschijnen die vertellen over de pioniers en hun voorbeelden, hun dilemma’s en wat nodig is om vooruit te komen. Er staat op welke kansen er zijn om samen te werken aan een gezonde bodem, zorg voor biodiversiteit en klimaat en waar we de knoppen in het systeem ‘om’ kunnen zetten. Hoe we duurzame toegang en zeggenschap organiseren voor boeren en lokale gemeenschappen over land, water, bossen èn genetische diversiteit van vee en zaden. De grote diversiteit aan workshop, ondergebracht in zes thema’s, geeft een goede samenvatting van de verschillende discussies die we momenteel in Nederland voeren.
Henk Renting (Voedsel Anders kernteam en Aeres Hogeschool) gaf een korte terugblik op de 16 workshops over regionale voedselsystemen: hier is veel dynamiek gaande: boeren die zich meer regionaal verbinden, burgers die meer hun eigen rol in het voedselsysteem nemen en opbouw op gebiedsniveau. Voedselcoöperaties, coöperatieve winkels, gezamenlijk grond kopen, investeren in nieuwe bedrijven (bv. Lenteland, Herenboeren, Land van Ons en CSA’s). Belangrijke les is dat je op die verschillende schaalniveaus nieuwe coöperatieve structuren ziet ontstaan. De collectieve kracht wordt in al die verbindingen benut en het voedselsysteem opnieuw vormgegeven.
Photo’s by Dick Boschloo
René de Bruin (Voedsel Anders kernteam) benadrukte de noodzaak om Anders te eten: als je eet uit je regionale ecosysteem, dan is dat goed voor het klimaat, onze gezondheid en ontstaat een nieuwe balans met de hoeveelheid vee in een gebied. Om dat te realiseren moeten we voedsel meer als een publieke voorziening zien, en niet aan de markt alleen over laten. De voedselbeweging moet meer inclusief worden en we moeten ook de mensen met een kleine portemonnee proberen te bereiken. Tenslotte zullen er ook structurele veranderingen in de voedselomgeving moeten plaatsvinden.
Tjerk Dalhuisen (Voedsel Anders kernteam) gaf een korte impressie van de workshops over bodem, biodiversiteit en klimaat. Alom voelen we de grote urgentie voor stimuleren van gezonde bodem, sterk terugdringen van het gebruik van bestrijdingsmiddelen en stimuleren van de biodiversiteit. Daar moeten we boeren in meenemen en zorgen dat ze beloond worden met een goede prijs of subsidies. Nieuwe gentechnologie is een nieuw probleem en geen oplossing. Het maakt het model nog intensiever en de boeren nog afhankelijker van inputs. Deregulering leidt tot verlies aan keuzevrijheid voor boer en consument.
Laura van Oers (Voedsel Anders kernteam) sprak namens het thema toegang tot land en water, waarin we ons boos maakten over de uitdagingen voor (nieuwe) agroecologische boeren en lokale vissers als wel oplossingsrichtingen voor meer autonomie en lokaal zelfbeheer hebben verkend, zoals de groeiende commons beweging die natuurlijk hulpbronnen uit de markt of het publieke domein haalt om ze weer onder gezamenlijk eigendom te brengen. Ze concludeert: toegang tot land en water vraagt niet zozeer om vernieuwingen binnen het kapitalistische systeem, maar om een transformatie van huidige kapitalistische structuren en praktijken, die ongelijke en discriminerende (mondiale) machtsverhoudingen/relaties in stand houden en wereldwijd kleinschalige duurzame vissers en boeren uitsluiten of benadelen.
Samen de voedseltransitie vormgeven? Verschillende rollen in een groeiende beweging
De voedselbeweging heeft zich de afgelopen jaren ontwikkeld tot een zwerm van organisaties en individuen die bouwen aan deze nieuwe realiteit.
Photo’s by Dick Boschloo
Jelleke de Nooij van Tol (De Transitiemotor, Het Nieuwe Netwerk) schetste hoe we nu op een kantelpunt staan. Er is echt een doorbraak gaande voor de transitie in 2022 en 2023. Er zijn zoveel organisaties die al anders bezig zijn, die zich baseren op andere waarden zoals samenwerken, leven binnen de draagkracht van de aarde, rechtvaardigheid en delen. Deze organisaties treden meer en meer samen op, en vormen samen een vuist. Ze laten horen wat er gebeurt en wat er moet gebeuren of ze organiseren zich zodat ze een helder aanspreekpunt zijn voor de politiek. Verschillende delen van deze beweging richten zich op verschillende delen van het werk dat gedaan moet worden: aan de ene kant zijn er zaken in het systeem die afgebroken moeten worden en aan de andere kant de opkomende beweging die versterkt door moet groeien. Iedereen in de beweging kan hieraan bijdragen: door vanuit je eigen passie en kwaliteiten aan de slag te gaan.
Als we zorgen dat we slim voortbouwen op elkaars conferenties dan brengen we de centrale thema’s steeds een stap verder. Op 9 september is een volgende grote conferentie waar we weer stappen kunnen zetten.
Pelle Berting (Greenpeace) bevestigt deze verschillende rollen. Hij benadrukt het belang van de disruptieve beweging: “Als we kijken wat de grote bedrijven doen en wat de financiële sector financiert, dan moeten we het vermogen opbouwen als beweging om de gecentreerde macht uit te dagen en om te vormen naar hoe wij het willen hebben”. Greenpeace versterkt met haar kennis graag boeren en producenten om als woordvoerder op het juiste moment in het nieuws te komen, zodat het verhaal van verandering goed voor het voetlicht komt en de besluiten in Den Haag ten goede genomen worden. Greenpeace zal naast mobilisatie en vermogensopbouw ook bouwen aan lokale en regionale samenwerkingen. Zorgen dat er ontmoeting is en bewustwording in een bredere groep kan groeien.
Photo’s by Dick Boschloo
Wim Moyaert (uit Vlaanderen, Boerenforum) herkent de situatie in de landbouw, die is in Vlaanderen vergelijkbaar met Nederland. Het is belangrijk om ook over de grenzen te verbinden met andere bewegingen en organisaties die opkomen voor boerenlandbouw en de noodzakelijke verandering in de hele voedselketen tot en met het consumeren.
Dee Woods (uit Londen) vond het fijn dat iedereen zo open en eerlijk was, en bereid om te luisteren naar de noodzaak om kapitalisme ter discussie te stellen en onszelf te bevrijden van het paradigma van een industrieel mondiaal voedselsysteem dat alle monden voedt. Ze waardeerde het dat we diep in de materie zijn gedoken en nodigde ons uit om te (blijven) ‘afleren’ – onszelf te dekoloniseren – en gezamenlijk een inclusief, veerkrachtig en rechtvaardig voedselsysteem te verbeelden en belichamen. De beweging in Nederland is nog te wit. Stop met verwachten dat mensen zomaar aansluiten. Als we praten over een rechtvaardig en duurzaam voedselsysteem, moeten we de hand uitreiken, beter luisteren. Met haar hartverwarmende glimlach sluit ze af: shall I say it? – another world is possible!
Anna Wisman (Food Policy Council beweging en ILS onderzoeker uit Duitsland) zag veel overeenkomsten – maar verbaasde zich wel over de hoeveelheid verschillende organisaties in Nederland – zo’n klein land en misschien wat overgeorganiseerd? Ze waardeerde de Voedsel Anders Conferentie enorm, zoiets heeft Duitsland niet en ze heeft zich al jaren op de Nederlandse editie verheugd. De beweging verder opbouwen is heel waardevol: van elkaar weten waar je aan werkt en de verschillende rollen benutten.
